Historie Korps Luchtwachtdienst

De luchtwachttorens maakten onderdeel uit van een netwerk van uitkijkposten dat tussen 1950 en 1955, tijdens de Koude Oorlog, in ons land is opgezet om laagvliegendevliegtuigen te kunnen signaleren. Het in 1950 opgerichte Korps Luchtwachtdienst (KLD) kreeg de taak ‘om door middel van uitkijk- en luisterposten vijandelijke vliegtuigen waar te nemen en aldus gegevens te verstrekken, welke nodig zijn om vijandelijke luchtaanvallen te kunnen bestrijden en de eigen troepen en de bevolking tijdig te kunnen waarschuwen voor naderend luchtgevaar’.
Het ging om het met zicht (kijkers) en gehoor signaleren, melden en volgen van laagvliegende vijandelijke vliegtuigen die beneden het toenmalig radarbereik vlogen, op een hoogte van minder dan 1500 meter overvlogen.

Netwerk van luchtwachtposten
Het netwerk van luchtwachtposten bestond uit 276 observatieposten, verspreid over heel Nederland.
Deze posten werden bemand door vrijwilligers uit de burgerbevolking.
Drie of soms vier observatieposten vormden samen een kring. Op die manier kon via driehoeksmetingen de positie van een vliegtuig zo nauwkeurig mogelijk worden vastgesteld. De posten gaven hun meldingen door aan een regionaal meldpunt, het luchtwachtcentrum, waarvan er acht waren. Deze luchtwachtcentra verwerkten de gegevens van de luchtwachtcentra en rapporteerden aan de centrale organisatie: Sector Operations Centre van het Commando Luchtverdediging, die zonodig tot actie overging (inzetten van gevechtsvliegtuigen, luchtdoelartillerie en waarschuwen van de Bescherming Bevolking (BB)).
De luchtwachtposten werden waar mogelijk opgericht op terreinhoogten en op bestaande hoge gebouwen, zoals dijken, heuvels, fabrieken, molenrompen en bunkers. Waar geen bestaand hoog gebouw beschikbaar was, werden speciaal ontworpen losstaande torens gebouwd, de luchtwachttorens.

Raatbouw
De meeste luchtwachttorens zijn gebouwd in een opvallende betonconstructie, de raatbouw. De torens bestaan uit betonnen panelen met vele vierkante openingen (raatbouwelementen), die zijn ontworpen door architect M. Zwaagstra in opdracht van Defensie. Met deze prefab techniek konden snel torens van verschillende hoogte worden gebouwd. In een enkel geval ontwierp men een van dit model afwijkende toren, zoals de nog bestaande bakstenen luchtwachttorens Scheveningen en Oude Wetering.
In totaal zijn er 138 losstaande torens gebouwd en 138 posten op bestaande gebouwen.

Opheffing KLD
Het KLD is al snel door ontwikkelingen ingehaald. Door snellere vliegtuigen en verbeterde radar was het via oog en oor volgen van vliegtuigen al snel nutteloos. In 1964 wordt het Korps Luchtwachtdienst ingekrompen. Als eerste worden de posten in het zuiden en midden van het land opgeheven. In 1968 volgde de definitieve opheffing van het Korps ook in de noordelijke kustregio’s.
Nadat de torens hun functie verloren zijn de meeste uiteindelijk gesloopt. Enkele zijn nog enige tijd door de Bescherming Bevolking als observatiepost gebruikt om een mogelijke atoombominslag te lokaliseren.
Ook gebruik als brandtoren komt voor.
Van de eens talrijke luchtwachttorens zijn er slechts achttien hele (en drie halve) bewaard gebleven.

Openstelling
De luchtwachttorens zijn vrijwel allemaal zichtbaar vanaf de openbare weg.
Sommige luchtwachttorens zijn af en toe of regelmatig opengesteld.
De meeste zijn echter particulier eigendom en niet te bezichtigen.
Respecteer andermans eigendom a.u.b!

Historie luchtwachttorens in Nederland
Het boek Luchtwachttorens uit de Koude Oorlog geeft een compleet beeld van het landelijke netwerk van luchtwachttorens. Op de torens keken tussen 1950 en 1968 duizenden vrijwilligers in weer en wind uit naar de komst van vijandelijke Russische vliegtuigen, die laag onder de radar verwacht werden. Dit netwerk was een samenwerkingsverband tussen militairen en burgers onder leiding van het Korps Luchtwachtdienst (KLD).

De auteur, historisch geograaf Sandra van Lochem, deed jarenlang onderzoek naar luchtwachttorens. Ze werkt als erfgoedspecialist bij Natuurmonumenten en publiceert regelmatig over Koude Oorlog onderwerpen, buitenplaatsen en landschappelijk erfgoed. Dit unieke naslagwerk van de Koude Oorlog (23 x 28 cm) heeft een hard kaft zodat de inhoud van het overzichtswerk, bestaande uit 400 pagina's en 650 afbeeldingen in kleur en zwart wit, goed beschermd blijft net zo als onze zorg voor het erfgoed.

Meer weten over luchtwachttorens en het boek, kijk eens op de website Luchtwachttorens.

ISBN: 978-94-62086-90-6
nai010 uitgevers
Uitgegeven: oktober 2022